Qida daşınması
Qidaların daşındığı floem sistemi iki müxtəlif hüceyrədən meydana gəlir. Bu hüceyrələr qidaların daşındığı əsas (ələyəbənzər) hüceyrələr və əlaqə hüceyrələridir. Hər iki hüceyrə də uzundur və quruluş etibarilə ksilema borusundakı hüceyrələrdən tamamilə fərqlidirlər. Bu fərqlilik hüceyrələrin quruluşu tədqiq edildikdə dəqiq görünür. Floema borusundakı hüceyrələrin hər ikisi də olduqca nazik hüceyrə çəpərinə malikdir. Bundan başqa, onlar canlı hüceyrələrdir. Ksilema borusundakılar isə ölüdürlər.
Daşıma sistemini göstərən ağac kəsiyi
Ağaclardakı daşıma sistemlərinin ən əhəmiyyətli xüsusiyyətlərindən biri bu çətin əməliyyatda daşınan maddələrə uyğun quruluşlu hüceyrələrdən ibarət olan daşıma kanalının vəzifə götürməsidir. Yan tərəfdəki sxemdən də göründüyü kimi su və qida fərqli kanallar vasitəsilə daşınaraq yarpaqlara çatdırılır. Bitkilərdəki bu sistemin əhəmiyyətli bir xüsusiyyəti də həm oduncaq borularının (ksilema sistemi) və həm də ələyəbənzər boruların (floema sistemi) hər il yenidən meydana gəlməsidir. Kök-yarpaq əlaqəsini meydana gətirən bütün işçilər heç bir naqislik olmadan hər il yenilənirlər.
Ələyəbənzər (floema) boruları meydana gətirən əsas (ələyici) hüceyrələr üzərində aparılan tədqiqatlar nəticəsində onlarda nüvə olmadığı aşkar edildi. Bunun əksinə, əlaqə hüceyrələrinin olduqca çox sitoplazmaları və xaricə doğru çıxan nüvələri var. Göründüyü kimi, bitkilərin daşıma sistemlərindəki borular quruluş və forma cəhətdən bir-birlərindən tamamilə fərqlənirlər. Bu fərqliliyin səbəbi hüceyrələrin yerinə yetirdikləri vəzifələrlə əlaqəlidir. Hüceyrə nüvəsi hüceyrə ilə əlaqədar bütün məlumatların saxlandığı bir mərkəzdir. Belə bir mərkəzin hüceyrənin içində olmaması isə olduqca qeyri-adi vəziyyətdir. Əsas (ələyici) hüceyrələrin nüvələri yoxdur, çünki bu hüceyrələrdəki bu tip orqanlar qida maddələrinin axışına mane ola bilərlər. Bitkilərdəki daşıma sistemlərində çox detallı bir dizayn mövcuddur. Hər hüceyrənin vəzifəsi və bundan asılı olaraq da quruluşu çox fərqlidir. Bu detallar qarşısında çox kiçik sahələrə yerləşdirilmiş bu nizamların necə ortaya çıxması sualı yarana bilər. Belə bir sistemin təsadüfən meydana gəlməsi mümkün deyil. Bu sistem xüsusi olaraq hazırlanmış bir dizaynın nəticəsidir. Belə kompleks və bənzərsiz bir sistemin niyə təsadüfən meydana gələ bilməyəcəyini suallarla araşdıraq: Bəhs etdiyimiz əmələ gəlmə, yəni hüceyrə nüvəsinin yalnız bu hüceyrə növündə olmaması necə və ya da hansı üsulla nizamlana bilər? Təsadüflər yalnız müəyyən hüceyrələrin nüvələrini itirmələrinə necə qərar verə bilərlər? Qərar verdiklərini fərz edək, bu vəziyyətdə quruluşun minlərlə, milyonlarla il təsadüfləri gözləyərək meydana gəlməsi mümkündürmü? Bu sual mütləq cavablandırılmalıdır. Bu qətiyyən mümkün deyil. Düşünək və görək: Əgər bitkidəki ələyəbənzər boruların nüvələri olsaydı nə olardı? Bu vəziyyətdə yaranan ilk tıxanmada bitki yavaş-yavaş ölərdi. Bu da bitkinin yox olmasına, bu səbəbdən bir müddət sonra da bu növün yox olmasına gətirib çıxarardı. Bu sistemin yer üzündəki bütün bitki növlərində də meydana gəlməli olduğunu düşünsək, bitkilərdəki daşıma mexanizmlərinin təsadüfən meydana gələ bilməyəcəyini daha dəqiq görə bilərik. Göründüyü kimi, ələkvari borularının bitkilər ilk ortaya çıxdıqları andan etibarən bu günkü xüsusiyyətləri ilə əskiksiz var olması zəruridir. Bitkilərdə zaman ərzində inkişaf deyə bir şey yoxdur. Bununla bərabər, belə kompleks və qüsursuz sistemdəki tarazlığın bir dəfə təmin edilməsi də kifayət deyil. Çünki, ağaclarda və böyük bitkilərdə oduncaq boruları (ksilema sistemi) və eyni zamanda da ələkvari boruları (floema) sistemi hər il yenidən meydana gəlir. Sistem bütün strukturları, özünə xas xüsusiyyətləri, xüsusi hüceyrə strukturları, sistemin əməliyyat sürəti kimi detalları ilə birlikdə heç bir naqislik olmadan hər il yenilənir. Bundan əlavə, qidaların daşınmasında suyun daşınmasının əksinə, canlı hüceyrələr istifadə edilir. Bəs bu ayrı-seçkiliyin səbəbi nədir?
Eyni bitkinin gövdəsində yerləşən iki sistemdəki bu fərq çox əhəmiyyətlidir, çünki qida daşınmasında (floema sistemində) mineralların bitkinin daxilində çatdırmasını birbaşa hüceyrələr yerinə yetirirlər, buna görə də hüceyrələr canlı olmalıdır. Ksilema sistemindəki hüceyrələrsə suyun daşınmasında sadəcə boru funksiyası yerinə yetirirlər, suyun yarpaqlara çatmasını təmin edən isə içəridəki təzyiqdir. Qida daşınmasında canlı hüceyrələrdən ibarət olan bir sistemin qurulmasının səbəbi də budur. Bitkilərin su daşımalarında olduğu kimi, qidaları daşımalarında da yalnız nəzəriyyələr etibarlıdır. Botaniklər bu sistemin necə işləməsi ilə əlaqədər bir çox araşdırmalar aparmışlar. Aparılan araşdırmalarla ortaya çıxan nəticələrdən ən çox qəbul edilən “kütləvi axış fərziyyəsidir”. Bu fərziyyəyə görə yarpaqların daxili toxumalarında qida olaraq sintez edilən şəkər aktiv daşıma yolu ilə daşıyıcı kanalda canlı olan xüsusi hüceyrələrə çatdırılır. Bu daşıyıcı kanalı meydana gətirən hüceyrələrə, yəni nüvəsini itirən hüceyrələrə gələn şəkər kanal boyu bitkinin şəkər az olan hissələrinə daşınır.
Bu abzası bir də ətrafl şəkildə araşdıraq. Bitkini meydana gətirən hüceyrələr şəkərin az olduğu yerləri təsbit edib, lazım bildikləri yerə şəkər daşıyırlar. Üzərində düşünsək, hüceyrələrin bu işi görmələrinin fövqəladə olduğu rahatlıqla görərik. Bu hadisə necə reallaşır? Bu qərarı hüceyrələrin vermələri və şəkər miqdarını özlərinin təsbit etmələri mümkündürmü? Əlbəttə ki, bu mümkün deyil. Şüursuz hüceyrələr belə qərar verə bilməzlər. Digər hüceyrələrin nələrə ehtiyacları olduğunu bilmələri imkansızdır. Bitkilərdəki bu hüceyrələr də kainatdakı bütün canlılar kimi yaradıcıları olan Allaha boyun əymişlər və Onun ilhamı ilə hərəkət edirlər.