İki-üç yaşlı uşaq necə qrammatika dərsikeçmədən yetkin insan kimi cümlələr quraraq danışır?
Ətrafında danışılanları dinləyərəkmi öyrənir?
İnsanlar dilçi alimlərin belə tam anlamadıqları qrammatik qaydaları necə öyrənmişlər?
Sözlər və cümlələr necə və harada məna qazanır?
Necə olur ki, zehnimizdəki düşüncələrimiz sözlərə və cümlələrə çevrilir?
Hər bir insan müəyyən yaşa çatdıqda danışmağa başlayır. Demək olar ki, hamı eyni yaşda danışdığından bu vəziyyət təbii görünür. Bu səbəbdən, danışmaq bəzi insanlar tərəfindən adi qabiliyyət kimi qəbul edilir və onun üzərində çox düşünülmür. Halbuki, hələ heç nə bilməyən bir uşağın birdən-birə danışması böyük möcüzədir. Çünki ən sadə dillər belə, özündə kompleks qrammatik qaydaları ehtiva edir. Qrammatik qaydalar isə sözlərə cümlənin tərkibində müxtəlif məna qazandıran riyazi əlaqələrdir.
Danışdığımız zaman bədənimizdə hansı əməliyyatlar baş verir?
Bir söz söyləmək istədiyiniz zaman beyninizdən gələn bir çox əmr səs tellərinizə, dilinizə və çənə əzələlərinizə gedir. Beyinin danışıq mərkəzi danışma əməliyyatınızda rol oynayan bütün əzələlərinizə lazımi əmrlər verir.
Əvvəlcə, ağciyərləriniz isti hava təmin edir. İsti hava danışığın xammalıdır. Hava burnunuzdan girir, burun boşluğu, boğaz, nəfəs borusundan sonra bronxlarınıza, oradan da ağciyərlərinizə keçir. Havadakı oksigen ağciyərlərinizdə qana qarışır. Nəticədə, karbondioksid xaric olunur. Ciyərlərinizdən geri qayıdan hava boğazınızdan keçərkən səs tellərinin arasından keçir. Bu tellər pərdəyə bənzəyir və bağlı olduqları kiçik qığırdaqların təsiri ilə hərəkət edirlər. Siz danışmazdan əvvəl səs telləriniz açıq vəziyyətdə olur. Danışdığınız zaman tellər bir-birinə yaxınlaşır və nəfəs verdiyiniz zaman çıxan hava ilə titrəşir.
Ağız və burun quruluşunuz səsinizə özünəməxsus xüsusiyyət qazandırır. Siz sözləri ard-arda düzərək danışarkən diliniz damağınıza müəyyən qədər yaxınlaşıb uzaqlaşır, dodaqlarınız da yığılıb açılır. Bu əməliyyatlarda bir çox əzələniz böyük sürətlə hərəkət edir.
Danışmağınız üçün bu əməliyyatların hər biri qüsursuz olmalıdır. Bu kompleks əməliyyatlar heyrətamiz sürətlə və qüsursuz şəkildə reallaşarkən sizin bunlardan xəbəriniz belə olmur.
Danışdığımız zaman bir-birimizi necə anlayırıq?
Dünyada 6000-dən çox dil var. Müxtəlif insan cəmiyyətləri 6000 dil vasitəsilə bir-birləri ilə ünsiyyət qururlar. Bu dilləri meydana gətirən minlərlə söz və bu sözləri cümlələr halına gətirən qrammatik qaydalar bir-birindən tamamilə fərqlənir.
İki psixoloqun – Uilyam Naqi və Riçard Andersonun ingilis dilində danışan ölkələrdə apardıqları araşdırmaya görə, 1-ci sinfə gedən uşaq 13 min, 11-ci sinfi bitirdikdə 60 min söz bilir. Yetkin insan isə təxminən 120 min söz bilir. Zehnimizdəki bu nəhəng lüğəti meydana gətirmək üçün 1 yaşından 17 yaşına qədər gündə 10 söz, ya da oyanıq olduğumuz zaman hər 90 dəqiqədə yeni bir söz öyrənməli, üstəlik öyrəndiyimiz hər sözü də heç vaxt unutmamalıyıq. Halbuki, şüurlu olaraq belə bir səy göstərmirik. Sözlər biz fərqində belə olmadan zehnimizdə öz yerlərini mənaları ilə birlikdə tuturlar. Stiven Pinker bu möcüzəni belə vurğulamışdır:
“Dil istifadəsindəki möcüzələr öyrənmə sürəti ilə məhdudlaşmır. Başqa insanın söylədiyi bir sözü saniyənin yalnız beşdə biri qədər müddətdə anlayırıq. Bu müddət o qədər qısadır ki, qarşımızda danışan adam hələ sözünü bitirmədən mənasını qavrayırıq. Yazılı sözdə isə bu müddət daha qısadır: Bir saniyənin səkkizdə biri. Beynimizin bir söz çıxarması da demək olar ki, eyni sürətdədir və saniyənin dörddə biri qədər olan zamanda bir obyekti adlandıran sözü tapırıq. Yenə saniyənin dörddə biri müddətində bu sözü söyləmək üçün ağzımız və dilimiz proqramlaşdırılır”. (Steven Pinker, Language Instinct: How the Mind Creates Language, Harper Perennial, 1994)
İlk dəfə eşitdiyimiz cümlələri anlamaqda niyə çətinlik çəkmirik?
Dilin xüsusiyyətləri mövzusunda maraqlı məqamlardan biri də müəyyən sayda sözlə qurulan cümlə ehtimallarının çoxluğu və insanın bu ehtimalları anlamaq qabiliyyətidir. Hər dildə məhdud sayda söz var. Ancaq bir cümlənin uzunluğu üçün sərhəd olmadığı kimi, söz və söz qrupları üçün də saysız kombinasiyalar mövcuddur. Məsələn, 20 sözlük bir cümlənin müxtəlif formalardakı qurulma formalarına baxsaq, ortaya yüz kentilyon (1020) ehtimal çıxar. Bu cümlələri ard-arda söyləmək üçün təxminən kainatın ömründən yüz dəfə çox zaman lazımdır. Bu səbəbdən, istifadə etdiyimiz və ya eşitdiyimiz hər hansı bir cümlə ilk dəfə qarşılaşdığımız bir cümlədir. Halbuki, biz eşitdiyimiz bir cümlə ilə ilk dəfə qarşılaşsaq belə, onu doğru şəkildə anlamaqda çətinlik çəkmirik.
Danışma qabiliyyəti zehnimizə işləmişdir
Dilçilərin əksəriyyəti dilin kompleks quruluşunun mövcud olduğunu yekdilliklə qəbul edirlər. Noam Çomskinin dediyinə görə, bir uşağın danışması üçün o uşağın beyninə əvvəlcədən yerləşdirilmiş dilə aid xüsusiyyətlər olmalıdır. Çomski danışmanın öyrənilmədiyini, dilin əsasının anadangəlmə zehində var olduğunu irəli sürür. Həqiqətən də, dil o qədər kompleks bir quruluşa malikdir ki, əgər buna bizi hazırlayan daxili sistem olmasa, öyrənilməsi də, öyrədilməsi də qeyri-mümkündür.
Məlumdur ki, dil və onunla bağlı sistemlər ən xırda incəlikləri ilə birlikdə yaradılmış, insanın xidmətinə verilmişdir. Bu məlumatın sahibi nə insanın özü, nə də təsadüflərə əsaslanan təkamülçü fərziyyələrdir. Bu anlayışları, səsləndirilən sözləri, simvollarla düşünməyi və bunlara sahib olan insanı yoxdan yaradan uca Allahdır.
İstədiyimiz sözlərin ağzımızdan çıxması üçün səs tellərinin hansı məsafədə, nə qədər titrəməsinin lazım olduğunu, ağzımızdakı, dilimizdəki, boğazımızdakı yüzlərlə əzələdən hansıları, hansı ardıcıllıqla, neçə dəfə, hansı nisbətdə sıxıb boşaldacağımızı, ciyərlərimizə neçə kub santimetr hava alıb, bu havanı hansı sürət və fasilələrlə boşaltmamızı oturub hesablamırıq. Hətta istəsək də, bunu edə bilmərik! Çünki ağzımızdan çıxan bir sözün meydana gəlməsi insanın tənəffüs sistemindən sinir sisteminə, əzələlərindən sümüklərinə qədər uzanan bir çox quruluşun əlaqəli işinin nəticəsidir.
Dil qaydalarının sayını cümlələrin sozsuza yaxın sayı ilə müqayisə edən məşhur dilçi alim Liberman qrammatik qaydaların tam olaraq ortaya qoyulmadığını qeyd edir. Halbuki, 3 yaşındakı bir uşaq dil alimlərin açıqlaya bilmədikləri bu qaydalardan istifadə edərək danışır.
Elektronik texnologiyalar insanın dil işləmə sürətinə çata bilmir
Hal-hazırda inkişaf etmiş texnologiyadan istifadə edərək istehsal edilən kompyuterlərin bir sözü eşitmə və anlama sürətləri bizim sürətimizdən beş dəfə azdır və 15%-ə çatan səhvləri vardır. Bundan əlavə, kompyuterlərə proqramlarında olmayan bir söz (məsələn, xüsusi ad) yazıldıqda bu sözün hərflərini bir-bir kompyuterə kodlaşdırmaq lazımdır.
Bildiyimiz müxtəlif dillər bir-birinə necə qarışmır?
İki dil bilən insanların danışarkən iki dili bir-birlərinə qarışdırmadıqlarını hamı bilir. Hal-hazırda inkişaf etmiş texnikalarla aparılan işlər Allahın beynimizdə fərqli dilləri qarışdırmamağımıza mane olan filtrə bənzər bir nizam yaratdığını ortaya qoyur.
Son texnologiya məhsulu olan alətlər danışarkən beynimizin müəyyən nahiyələrində yaranan elektrik dəyişikliklərini göstərir. Bu texnikadan istifadə edən bir qrup elm adamı ispanca ilə katalanca (İspaniyanın şimal-şərqində danışılan dil) danışan insanlar üzərində müşahidələr apardılar. Aparılan müşahidələr nəticəsində mütəxəssislər bildirdilər ki, iki dildə danışan insanlar beyinlərindəki lüğətdən sözləri seçərək bir dilin digərinə qarışmasına mane olurlar. Danışanlar bir dildən digərinə keçdikləri zaman o dilə aid olmayan sözləri tanıyan və kənarlaşdıran filtrləri dəyişdirirlər. İnsan beyni bunu necə idarə edir?
Şübhəsiz, danışmağımızı təmin edən ağız, dil, dodaq, səs telləri, sinirlər, beyin və digər orqanlarımızla birlikdə bizi yaradan Allah on minlərlə sözdən ibarət olan dilləri qarışdırmadan, sözləri axıcı şəkildə ağzımızdan çıxarmağımızı da təmin edir.